Dąbrowa Białoctocka - dabrowa-bial.pl

---

Ogród dworski –kwaterowy, szachownicowy, powstały przed 1650 r., a w II połowie XVII w. gruntownie przebudowany.

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kalnie - stan z 1988 r.

Tereny, na których położone jest Kalno wykupiła w 1536 r. wraz z Puszczą Nowodworską i Nowym Dworem Białym (dziś Nowy Dwór) od Konstantyna Abrahamowicza królowa Bona.¹ Powstanie folwarku w Kalnie należy łączyć z działalnością reformatorów – ekonomistów z dworu królowej. Być może już wówczas przy grobli, którą biegła droga z Grodna do centrum dóbr w Kamiennej Starej, wzniesiony został młyn wodny, wykopano stawy, a obok nich rozmierzono teren dziedzińca i ogrodu. W I połowie XVII w. musiał tu już istnieć ogród o szachownicowej kompozycji kwater podzielonych drogami i otoczonych alejami, stanowiący później część przebudowanego w II połowie XVIII w. założenia. Obok ogrodu, zapewne w sąsiedztwie gościńca, ulokowane były otaczające dziedziniec budynki.

Od I połowy XVI w. aż do 1795 r. Kalno było własnością królewską, a następnie w latach 1795-1868 – państwową. Między innymi w 1631 r. na mocy przywileju Zygmunta Augusta folwark ten wydzierżawiała Zofia Jundziłówna Czarnecka, która trzymała go jeszcze w 1650 r.², a jako siedziba jednego z kluczy leśnictwa nowodworskiego w ekonomii grodzieńskiej Kalno było wzmiankowane w latach 1650, 1689, 1781 i 1795³. W skład klucza kalneńskiego wchodziły wsie Grodziszczany, Jasionówka, Dąbrowa, Grabowo i Suszalewo.⁴

W II połowie XVII w., w czasie działalności w ekonomii grodzieńskiej podskarbiego litewskiego Antoniego Tyzenhauza założenie w Kalnie uległo przebudowie. Wyprostowano wtedy sieć dróg, uregulowano rząd stawów na strumieniu, wzniesiono obszerne budynki gospodarcze otaczające prostokątny dziedziniec oraz przekomponowano i poszerzono ogrody. Dziedziniec dzielił się na dwie części – zachodnią, sąsiadującą z dworem, kuchnią i kwaterowymi ogrodami, oraz wschodnią, położoną na sztucznie usypanym, niewysokim tarasie, otoczoną z trzech stron stajnią, stodołą i oborą.

Po przebudowie ogrody zajęły teren dość duży, położony między dziedzińcem a stawami i oddzielone były od siebie dwiema alejami wybiegającymi z dziedzińca na groble, Dwa z nich posiadały szachownicowy układ kwater. Ogród południowy, o mniejszych kwaterach, zapewne ozdobny, przylegał do dziedzińca i sąsiadował z dworem, który stał na granicy dziedzińca i ogrodu, zamykając jedną z osi ogrodowych. Na północ od tego ogrodu, na osi innej alei umieszczona była kolista sadzawka. Od rzeki, młyna i stawów ogród ten oddzielała olszyna. Ogród środkowy, o kwaterach większych, obsadzonych podobnie jak poprzedni alejami, graniczył od południa ze stojącą w rogu dziedzińca kuchnią i przybudowanym do niej budynkiem gospodarczym. Wnętrza tego ogrodu zapewne wypełniał sad. Ogród północny, prawdopodobnie warzywny, nie posiadał żadnych podziałów wewnętrznych i zajmował trapezowaty teren pomiędzy dziedzińcem, ogrodem środkowym, stawem i ulokowaną nad stawem w północnym narożniku kompozycji osadą browarnianą (później gorzelnią), składającą się trzech budynków.

Forma tego założenia odbiega od większości kompozycji tyzenhauzowskich, można więc przypuszczać, że przynajmniej ogród południowy stanowił część wcześniejszej kompozycji, a jego szachownicowy układ narzucił koncepcję przebudowy układu przestrzennego całości.⁵

W czasach pruskich (1759-1807) w Kalnie umieszczono siedzibę amtu – kompleksu dóbr państwowych. Później, do 1868 r. Kalno było stale wydzierżawiane, co też spowodowało stabilność istniejącego układu przestrzennego.⁶ W 1868 r., na podstawie instrukcji carskiej z roku 1865 o nabywaniu przez Rosjan majątków państwowych i skonfiskowanych, dobra te zakupił Aleksander Lewikow.⁷ W 1876 r. spisał on testament, którym przekazał je Wasylowi Afanasjewowi i Aleksandrowi Suchanowowi. Po śmierci Aleksandra Lewikowa dokonano w 1884 r. podziału majątku. Początkowo zamierzano również dokonać podziału założenia na dwie części, jednak zrezygnowano z tego i całość siedziby dworskiej otrzymał małoletni wówczas Aleksander Suchanow. Akt podziału wymieniał istniejące wówczas w Kalnie budynki – 2 drewniane domy mieszkalne, drewniany młyn, drewnianą gorzelnię i drewnianą nową stodołę.⁸ Aleksander Suchanow w roku 1897 przekazał swoją część dóbr ojcu – Pawłowi Suchanowowi.⁹

Ogród dworski w Kalnie - Situacjonnyj plan Kalnianskogo Amta folvarka Kalna, oblastnyj architektor D. Kulakovskij 1840 goda

Przemiany własnościowe nie spowodowały przebudowy założenia, które nadal było wydzierżawiane jako że Wasyl Afanasjew mieszkał stale w Warszawie, a Aleksander Suchanow najpierw w Krynkach a następnie wraz z ojcem w Wasilkowie.¹⁰ Folwark nie nabrał zatem rezydencjonalnego charakteru, mieszkali w nim tylko dzierżawcy, a jego gospodarka nastawiona była na hodowlę bydła (obory stale mieściły tu około 100 krów).¹¹ Ogrody, zwłaszcza ozdobne, musiały jednak ulec znacznemu zaniedbaniu.

Przed I wojną światową Kalno stało się własnością osadzonych w 1901 r. w klasztorze dominikańskim w Różanymstoku mniszek prawosławnych. Założyły tu one gospodarstwo rybne, prowadzone przez inżyniera ichtiologa. Dla potrzeb hodowli wykopano tu szereg nowych stawów i wybudowano na zachód od kwaterowego ogrodu przy dworze sztuczną wylęgarnię pstrągów. Hodowla ta i wylęgarnia zostały zniszczone podczas I wojny światowej, podobnie jak dwór i część drzewostanu. W tym czasie zniszczono gorzelnię i drewniane budynki gospodarcze. Znacznej dewastacji założenia dokonała tu też miejscowa ludność w 1919 r. Podczas nieobecności mniszek ewakuowanych w głąb Rosji. zmniejszono część stawów, a także wycięto większość drzew parku i sadów. Niemniej, w 1924 r. rosło tam jeszcze około 70 drzew ozdobnych w wieku 50 do 150 lat oraz 270 drzew owocowych.¹²

Po wojnie, w 1922 r., zniszczony obiekt przeszedł pod zarząd państwowy i został wydzierżawiony Henrykowi Gąsowskiemu z warunkiem uruchomienia hodowli rybnej. Dzierżawcy gospodarujący tu do roku 1928 r. wznieśli w 1927 r. na północ od dziedzińca murowany budynek mieszkalny oraz częściowo odbudowali gospodarstwo rybne. W 1929 r, likwidacji uległ sad na terenie dawnego szachownicowego ogrodu położonego na północny-zachód od dziedzińca, który doszczętnie wymarzł. Do tego czasu zatarł się także kwaterowy układ ogrodu ozdobnego, z którego utrzymały się resztki alei i szpalerów otaczających trawiaste teraz wnętrza. Dawny ogród warzywny zniszczono już wcześniej, być może w czasie I wojny światowej.¹³

Na skutek kryzysu gospodarstwo rybne przestało wkrótce być rentowne, więc w 1935 r. zwrócono Kalno mniszkom, które tu jednak nigdy nie powróciły, przeznaczając ten majątek do sprzedaży. Zakupił go chyba wówczas niejaki Kripsza, prawny właściciel założenia przed 1944 r.¹⁴

W latach 1941-1944 obiekt pozostawał pod zarządem niemieckim. Niemcy przebudowali wówczas istniejący system stawów i wykopali kilka nowych oraz posadzili pomiędzy stawami a dawnym ogrodem ozdobnym krzewy miododajne, planując założenie pasieki.¹⁵ W 1944 r. majątek rozparcelowano, przy czym część przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu w Nowym Dworze, które przejęło także siedlisko dworskie.¹⁶ Ten użytkownik wyeksploatował, a następnie rozebrał stare budynki, pozostawiając jedynie część obory i dom wzniesiony w 1927 r. Doprowadził także do skrajnej dewastacji terenu ogrodów. W lepszej sytuacji znalazły się stawy rybne, które w latach 80. XX w. użytkowane były przez PZW w Dąbrowie Białostockiej, które na początku lat 80. Przeszły kolejną przebudowę.

Do lat 80. XX w., oprócz stawów z dawnej kompozycji zachowały się: zajęte przez uprawy polowe wnętrze dawnego dziedzińca otoczone ruinami osiemnastowiecznych zabudowań, stara obora, budynek mieszkalny z 1927 r., fragmenty nasadzeń ogrodu ozdobnego, fragmenty alei biegnącej po grobli i wzdłuż południowej granicy założenia oraz mocno zniekształcona kolista sadzawka ogrodowa. Część ogrodu w otoczeniu sadzawki została zajęta przez olsy.

Widok na stawy i ogród dworski w Kalnie od południowego-zachodu - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastaler

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z zaledwie 14 gatunków drzew i krzewów, a nieliczne zachowane stare drzewa zgrupowane były na terenie dawnego ogrodu ozdobnego i przy drodze biegnącej jego południową granicą. Najstarsze drzewa pochodziły z I połowy XIX w. lub z nasadzeń dokonanych około połowy tego stulecia – były to 4 topole czarne o średnicy pni 111-150 cm, pozostałe z dawnej alei rosnącej przy drodze biegnącej między stawami, lipa o średnicy pnia 105 cm, 2 klony o średnicach pni 80 i 85 cm oraz olsza o średnicy pnia około 100 cm. Rozmiarami wyróżniało się także kilka wierzb. Wszystkie te stare drzewa były już w złym stanie zdrowotnym. Roślinność młodą tworzyły coraz liczniejsze samosiewy, odrosty i grupy olsów.

 

Ogród dworski w Kalnie - widok z wnętrza dawnego dziedzińca na teren dawnego ogrodu ozdobnego - stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastaler

Szczątki dawnych zadrzewień tworzyły dość malowniczą grupę, wyróżniającą się w otwartym krajobrazie pól i łąk, przy czym walory widokowe starych drzew powiększało sąsiedztwo rozległego kompleksu stawów, wydatnie urozmaicających krajobraz okolicy.¹⁷

---

Źródła:

1. Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz uwarunkowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 24; Pociecha Władysław, Królowa Bona, t. III. Poznań 1958, s. 111-113;
2. CAH w Grodnie, F. 1143, op. 1, nr 17, s. 178, Inwentarz leśnictwa nowodworskiego w 1650 r.
3. AGAD, Archiwum Kameralne, nr II/187; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Dąbrowie Białostockiej, Księga ochrzczonych par. Dąbrowa 1643-1681; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 67-1; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1077 i 1078a
4. AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1077
5. Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 63, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku
6.  AP Białystok, Białostocka Obwodowa Komisja Budowlana, nr 52, Situacjonnyj plan Kalnianskago Amta Folwarka Kalno. Oblastnyj Architektor D. Kułakovskij. 1840 Goda
7.  AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.559, 13.879, 14.727, 14.835, 14.043, 14.766 i nr 15.563
8.  AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.507
9.  AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 14.121; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 54
10. AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.507, 14.121
11.  Informacje ustne p. Godlewskiego, zam. w Aulsie, syna dzierżawcy Kalna z początku XX w.
12.  Akademia Nauk w Kijowie, nr 6008, k. 1
13.  Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939
14.  Informacje ustne p. Filipowskiego, zam. w Różanymstoku, AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4
15.  Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 5552
16. AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4
17.  Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 63, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

http://www.ogrodowy.minigo.pl/index.php/page/kalno